Selo Gornji Matejevac, gradska opština Pantelej, grad Niš
Latinska crkva
Zaštićen spomenik kulture od velikog značaja, na listi Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture pod brojem SK 228.
Hodanje oko objekta, pogled iz prvog lica.
Za VR naočare, radi na računarima sa Firefox pregledačem.
Latinska crkva Gornji Matejevac
Gde se nalazi
Crkva svete Trojice u Gornjem Matejevcu podignuta je na brdu Metoh iznad sela, uzdignuta iznad prostrane doline.
Ko je i kada sagradio
Zidana je u 11. veku po nalogu nekog lokalnog dostojanstvenika, u pred-nemanjićkom periodu, u vreme vizantijske vlasti na ovim prostorima. U narodu se crkva često naziva i Latinska crkva ili crkva svete Trojice Rusalije a zovu je i „Golema crkva“. Po svoj prilici je bila posvećena svetoj Bogorodici kojoj je dodat atribut Rusalija, jedan od tri poznata kulta kod starih Srba. Naziv Latinska predstavlja sećanje na dubrovačke trgovce, Latine, koji su je koristili tokom 16. veka. U to vreme je postojala njihova kolonija na ovim prostorima.
Opis crkve
Crkva u Gornjem Matejevcu je jednobrodna građevina, oblika sažetog upisanog krsta sa kupalom nad centralnim delom crkve. Orjentisana je zapad istok sa ulazom na zapadu i polukružnom apsidom na istoku. Apsida je prečnika nešto manjeg od širine naosa, zasvedena polukalotom, nešto niža od istočnog traveja. Na zapadnoj strani je kasnije prizidana priprata od koje su ostali samo temelji.
Unutrašnjost broda je pilastrima podeljena na tri pravougaona traveja različitih veličina. Naspramni pilastri su povezani lucima iznad kojih je, nad središnjim travejem, podignuto osmostrano kube sa prozorima na četiri strane. Istočni i zapadni travej su jednake visine, zasvedeni poluobličastim svodovima koji se oslanjaju na bočne prislonjene lukove.
Crkva je zidana naizmeničnom upotrebom kamena i opeke, polihromne površine spoljne fasade su oživljene slepim arkadama od pravilno raspoređenih opeka, primenom vizantijskih motiva u keramoplastičnoj dekoraciji. Tri slepe arkade na bočnim zidovima naosa od kojih je srednja viša i šira, u potpunosti oslikavaju unutrašnjost građevine. Krovni pokrivač je odvojen vencem opeka poređanih „na zub“ i ćelijast sistem zidanja crvenom opekom i belim kamenom, i čine ovu građevinu posebno skladnom. U zid građevine je uzidana i jedna rimska stela, sekundarno upotrebljena, doneta sa nekog rimskog objekta iz blizine.
Istraživanje
Crkva u Matejevcu nije u potpunosti istražena. Bila je zanimljiva istraživačima još u 19. veku. Mihajlo Valtrović, naš prvi istraživač starina, izveštavajući Srpsko učeno društvo o ovom spomeniku kaže da „predstavlja strogo izveden vizantijski stroj“. Podignuta u vreme vizantijske vlasti u 11. veku. Izgleda da je posle povlačenja Vizantije, napuštena, neprihvaćena od Srba. Arheološkim istraživanjima koja je obavljao Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Niša, utvrđeno je da je crkva obnovljena u 15. veku. Veruje se da je hram obnovio despot Stefan Lazarević, koji je crkvu posvetio Bogorodici. U unutrašnjosti crkve nisu otkriveni tragovi srednjevekovnog živopisa ali je poznato da je 1870. oslikana. Jedan od naslikanih likova bio je i Miloš Obilić u prirodnoj veličini.
Posle propasti Despotovine, crkve nema u turskim popisima. Tek osnivanjem dubrovačke kolonije u Nišu, sredinom 16. veka, crkva biva obnovljena i Dubrovčani je koriste za svoje obrede. Oko crkve je nastala i nekropola, o čemu pišu putopisci a ima i izveštaja iz dubrovačkih arhiva koji pominju viđenije trgovce i diplomate koji su tu preminuli i sahranjeni. Po odlasku Dubrovčana, i crkva i groblje su napušteni, samo je u narodu ostao naziv Latinska crkva. Čitav vek kasnije nije bilo ni jedne crkve u Nišu i okolini, jer su Turci sve popalili ili pretvorili u džamije, konjušnice ili kasarne. Pretpostavlja se da je ova crkva tada tajno obnovljena i neko vreme korišćena. Bila je posvećena svetoj Trojici a pošto je bila najveća, narod je prozvao „Golema crkva“. Kad je u centru Gornjeg Matejevca 1838. podignuta nova crkva, stara Bogorodica Rusalijska, Latinska ili Golema crkva potpuno gubi značaj.
Trenutno stanje objekta
Na osnovu rezultata arheoloških istraživanja, konzervatorsko restauratorskim radovima u periodu od 1968. do 1974. godine crkva je obnovljena i vraćen joj je prvobitan oblik te danas predstavlja pravi dragulj sakralne arhitekture na ovim prostorima.
Arheolog Julka Kuzmanović Cvetković,muzejski savetnik