Stalać, opština Ćićevac
Srednjovekovni grad Stalać
Zaštićen spomenik kulture od velikog značaja, na listi Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture pod brojem SK 169.
Srednjovekovni grad StalaćĆićevac
Gde se nalazi
Srednjovekovni grad Stalać je podignut na severoistočnim obroncima Mojsinjskih planina, na samom vrhu sedlastog uzvišenja, visoko na bregu koji dominira nad klisurom kojom se Južna Morava probija kroz Mojsinjske planine. Nalazi se u neposrednoj blizini današnjeg Stalaća, 2.5 km južno od sastava zapadne i Južne Morave.
Todorova Kula nije bila označena na Google mapi, ali se pojavila ubrzo nakon što smo upozorili na ovaj propust.
Istraživanja
Arheološka istraživanja su započeta 1971. godine i sve do 1979. godine je uglavnom rađeno na prostoru malog grada, u najužem gradskom jezgru. Uporedo s istraživanjima su konzervirani zatečeni i istraženi objekti.
Tokom arheoloških istraživanja otkriveno je dosta materijala koji ilustruje život u gradu. Osobito su zanimljivi nalazi keramičkog posuđa, pogotovo luksuznog, gleđosanog i bogato ukrašenog zgrafito tehnikom. Nađeni su delovi konjske opreme, poljoprivrednog alata, alata koji koriste razne zanatlije, što govori o visoko razvijenoj privrednoj aktivnosti i o gradu gde se živelo udobno i lepo.
Istorijat
Utvrđenje je građeno kad i grad Kruševac, u vreme kad su obnavljana mnoga utvrđenja u Srbiji, kad je zapretila opasnost od turske invazije, sedamdesetih godina 14. veka. Imalo je strateški značaj, kontrolu i odbranu prilaza srpskoj prestonici - Kruševcu. Prvi pomen u literaturi je u povelji kneza Lazara 1377. kojom on daruje manastiru Ravanici „panađur Petrov u Stalaću s brodom“. Zatim se pominje u povelji kneginje Milice manastiru sv. Pantelejmona u Svetoj Gori, godine 1395, kad ona sa sinovima Stefanom i Vukom manastiru daruje „u gradu Stalaću čoveka Stajka“. Konstantin Filozof iznosi podatak da je Stalać 1413. osvojio i porušio sultan Musa. Pošto nije imao naročit strateški značaj, grad više nije imao funkciju aktivnog utvrđenja. Međutim, panađur u Stalaću se održao znatno duže.
O ruševinama grada Stalaća piše francuski putopisac Bertrandon de la Brokijer koji je ovuda prolazio 1433. godine. Znatno kasnije, sredinom 19. veka kroz ove krajeve prolazi austrijski slikar Feliks Kanic, i on piše o ostacima utvrđenja.
Opis
Grad Stalać je podignut na terenu koji bio lako pristupačan sa svih strana, zato je utvrđen masivnim bedemima koji su završavali zupcima i strelnicama a sa unutrašnje strane su imali šetnu stazu. Bedemi su zidani lomljenim kamenom koji je zalivan krečnim malterom. Utvrđenje je bilo prilagođeno konfiguraciji terena, veličinom i oblikom.
Najuže gradsko jezgro, Mali grad koji je formiran pregrađivanjem Donjeg grada, štitila je moćna četvorospratna donžon kula, u narodu poznata kao Todorova kula. Kula je sačuvana u visini od 19.5 m, ima prizemlje i četiri sprata, a na vrhu je galerija. Unutar kule je postojalo drveno stepenište, ulaz je bio sa južne strane. Do vrata su vodile pokretne stepenice, postavljane po potrebi. Grad je bio opasan nižim bedemom a ispred donžon kule je uz bedem iskopan suvi rov. U središtu malog grada je bila vlastelinska palata sa tremom sa stubovima sa tri strane. U blizini kapije malog grada bio je bunar ozidan kamenom, korišćen u vreme opsada. Nasuprot palate, bilo je nekoliko manjih zgrada drvene konstrukcije, sagrađenih uz bedem. Jedna od ovih zgrada je bila kovačnica, budući da je u njoj nađena peć i dosta celih i oštećenih gvozdenih alatki.
Između Gornjeg i Donjeg grada je bila široka kapija koja je u neko vreme neposredne opasnosti zazidana, a preko prolaza je postavljena rampa za pokretni most.
Donji grad je ostao neistražen, njegovi bedemi se naziru samo po konfiguraciji terena.
Narodno predanje
U narodnoj tradiciji se utvrđeni grad Stalać vezuje za Todora od Stalaća, pa se grad često naziva Todorova kula. U narodnoj pesmi „Smrt vojvode Prijezde“ je opisana tragična smrt vojvode i njegove ljube Jelice koji su skočili u Južnu Moravu, radije no da padnu u ruke Turcima. U to vreme, reka Morava je tekla neposredno uz bedeme grada. Putopisci toga vremena beleže da je na Moravi bilo usidreno preko 100 šajki.
Julka Kuzmanović Cvetkovićarheološkinja