Manastir Svetog Nikole, Kuršumlija, Toplički okrug
Manastir Svetog Nikole
Zaštićen spomenik kulture od izuzetnog značaja, u Centralnom registru Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture pod brojem SK 207.
ManastirSvetog Nikole, Kuršumlija, Toplički okrug
Gde se nalazi
Manastir Svetog Nikole se nalazi u Kuršumliji, na obodu varoši, visoko na levoj obali Toplice, nad ušćem reke Banjske u Toplicu.
Istraživanja
Još 1910.godine je u cilju zaštite, u organizaciji Narodnog muzeja iz Beograda nad urušenom crkvom napravljena nastrešnica, kako bi se koliko-toliko sačuvala.
Arheološka istraživanja u porti manastirskog kompleksa započeta su 1948, intenzivirana su tokom sedme i osme decenije HH veka. Otkriveni su temelji nekoliko građevina, deo obuhvatnog bedema i nekoliko kasnoantičkih grobnica koje svedoće o starosti svetog mesta na kome je u XII veku sazidana crkva. Poslednja zaštitna iskopavanja u porti rađena su 2012.godine, u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. U manastirskoj porti je otkriveno više od 850 grobova.
Konzervatorsko-restauratorski radovi su obavljani uporedo sa istraživanjima, obnovljena je crkva, ponovo pokrivena olovnim pločama, konzervirane su episkopska palata (ostaci), temelji trpezarije, temelji pirga. Poslednji konzervatorski zahvat je bio nadziđivanje severnog zvonika 2020.godine.
Istorijat
Manastirska crkva je podignita u XII veku kao prva zadužbina Stefana Nemanje. Verovatno istovremeno, nemanja je obnovio vizantijski trikonhos nad ušćem Kosanice u Toplicu kao crkvu posvećenu sv.Bogorodici. Nemanjin sin, Stefan Prvovenčani je dozidao trem sa dvema kulama zvonarama. Kralj Milutin je sa severne strane dozidao kapelu. Kako je kupola crkve bila pokrivena olovom koje se belelo na suncu, mesto je po crkvama sv.Nikola i sv.Bogorodica nazvano Bele crkve.
U manastiru sv.Nikole je od 1219. do 1690. bilo sedište Topličke episkopije, jedne od prvih 8 osnovanih po dobijanju autokefalnosti srpske crkve.
Malo je poznato šta se događalo s crkvom neposredno posle turskih osvajanja. Čini se da su neko vreme bile aktivne, sudeći po podacima iz deftera da su plaćale porez. U vreme kad Evlija Čelebija prolazi Toplicom, 1661.godine, pominje samo jednu opustelu crkvu.
Posle seobe Srba 1690. manastir je zapušten, Turci su skinuli olovni krov.
Opis
Zadužbina Stefana Nemanje, crkva posvećena sv.Nikoli je hram jednobrodne osnove sa kupolom, sa trodelnim oltarskim prostorom koji od broda odvaja oltarska pregrada na dva stuba sa zasvedenim lukovima.
Uz južni zid je sagrađen aneks sa grobnicom koju je ktitor verovatno bio namenio sebi.
Crkva je zidana opekom, sa debelim spojniicama maltera koji prelazi preko svakog drugog reda u odnosu na ravan zida čineći spoljnu fasadu reljefnom i karakterističnom.
Kupola je pokrivena olovnim krovom, nalik prvobitnom krovnom pokrivaču.
U unutrašnjost crkve svetlost dolazi kroz biforne prozore sa staklenim okulusima.
U načinu gradnje hrama se vide vizantijski uticaji ali ima i elemenata koji ukazuju na uticaje romaničkog stila sa primorja, što je zapravo najava nove Raške škole u arhitekruri, pogotovo sakralnoj, a kojoj je crkva sv. Nikole prethodnica.
Živopis
U naosu crkve sv.Nikole je očuvano tek nekoliko manjih fragmenata fresaka u okvirima prozora. Sasvim fragmentarno su sačuvane freske u kapeli južne kule, istoričari umetnosti ih datuju u XIII vek. U najnižoj zoni se prepoznaje figura Bogorodice sa episkopima. Likovi znatnih dimenzija sjedinjuju odlike komninske umetnosti sa najnovijim stilskim pravcem srpske umetnosti toga vremena.
Julka Kuzmanović Cvetkovićarheološkinja