Dijana-Karataš, Novi Sip, opština Kladovo, Borski okrug
Tvrđava Dijana
Zaštićen spomenik kulture od izuzetnog značaja, u Centralnom registru Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture pod brojem AN 103
Tvrđava DijanaNovi Sip, opština Kladovo, Borski okrug
Gde se nalazi
Tvrđava Dijana je podignuta na zaravni, na visokoj steni iznad Dunava, na Karatašu, u blizini sela Sip, ispod same hidroelektrane Đerdap 1. Zahvaljujući prirodnom položaju, nije potopljena đerdapskom akumulacijom. Konzervirani i delom obnovljeni bedemi i ostaci građevina tvrđave Dijana danas se nalaze uz trasu savremenog puta Beograd-Tekija-Kladovo, na zaravni iznad Dunava zvanoj Karataš (Crni kamen).
Istraživanja
Prve podatke o tvrđavi zabeležio je F. Kanic, austrijski slikar krajem XIX veka. Prva sondažna istraživanja rađena su 1964, nova iskopavanja kojima je utvrđen gabarit utvrđenja su rađena 1971.g. Sistematska arheološka istraživanja su započeta 1978.g. u okviru velikog projekta Đerdap- Projekat Dijana. Radovima u organizaciji Narodnog muzeja iz Beograda, do 2012.godine je istražena gotovo trećina tvrđave, deo najbliže okoline - naselja i nekropole. Tvrđava Dijana se ubraja u najkompleksnije istražene u sklopu gornjomezijskog limesa.
Istorijat
Najstarije zemljano-drveno utvrđenje na Karatašu potiče iz I veka, kad su prve rimske vojne formacije stigle na Dunav. Utvrđenje od kamena, Dijana, sagrađeno je u vreme cara Trajana, 100-101.g. a u isto vreme je prokopavan kanal, kako bi se obezbedila sigurna plovidba Dunavom i kako bi bila jedno od uporišta za ratove protiv Dačana na tlu današnje Rumunije. Dunav u ovom delu toka ima brojne virove, brzake i podzemne stene koje otežavaju plovidbu pa je car Trajan, spremajući se u pohod na Dačane, izgradio kanal paralelan s Dunavom, izbegavajući neprohodan deo reke. Dijana je prvobitno bila kastrum dimenzija 100 h 200m, sa uvučenim kulama na bedemima. Svoj konačni izgled kastrum (logor) je dobio krajem III i početkom IV veka kad su bedemima dodate isturene kule na uglovima i produženi bedeme ka Dunavu, kako bi zaštitili deo obale.
Da je ovo zbilja tvrđava Dijana, potvrđeno je otkrićem baze žrtvenika s posvetom egipatskom bogu Totu na kojoj se pominje pun naziv mesta: STATIO CATARACTUM DIANA-DIJANA STANICA KATARAKTI. Dijana je bila rimska boginja rata, kastrum je ime dobio po njoj.
Tvrđavu su krajem IV veka delimično spalili Goti, posle obnove, sredinom V veka razorili su je Huni a već u prvoj polovini VI v.obnovio je vizantijski car Justinijan. Tada je tvrđavi dodat utvrđeni aneks prema ivici platoa te je prostor koji zauzima povećan na gotovo 3 hektara. Krajem VI v. tvrđava je konačno razorena prilikom upada Avara i Slovena na Balkan.
Opis
Tvrđava Dijana je bila jedna od navećih rimskih augzilijarnih logora na dunavskom limesu. Dijana, rimski logor na katarakti Dunava zvanoj Gvozdena vrata, bio je tokom 6 vekova značajan vojni položaj i raskrsnica rečno-kopnenih puteva.
Arheološki istražena tvrđava sa konzerviranim i do izvesne visine rekonstruisanim kamenim bedemima, sa obnovljenim građevinama zidanim opekom, danas predstavlja turističku atrakciju i mesto gde se može sagledati sjajan primer rimske vojne arhitekture.
Tvrđava ima oblik pravougaonika zaobljenih uglova, dimenzija 140h136.m. sa kraćom severnom i južnom stranom, sa kulama na uglovima i kapijama na sve četiri strane koje su ojačane polukružnim kulama. Jedino su na severnoj strani ka Dunavu kule bile kvadratne. Bedemi su sa severne i južne strane su imali dodatne dve a sa istočne i zapadne strane još po tri kule. Ukupno je na kamenim bedemima bilo 19 četvorougaonih, unutrašnjih kula. Otkrivene su i prezentovane sve četiri glavne kapije: porta praetoria (glavna kapija), porta decumana (južna), porta principalis sinistra i dextra (leva i desna kapija). Kule glavne kapije, sa južne strane su bile nešto veće i jačih zidova jer je sa kopna Dijani pretila najveća opasnost. Ove dve potkovičaste kule i danas, delimično rekonstruisane, dominiraju bedemom i štite glavni ulaz u tvrđavu.
Pored ostataka bedema sa kapijama i kulama, tokom istraživanja je otkrivena jedna od dve glavne ulice a u centralnom delu ostaci principiuma (komande vojne) sa portikom u centru preseka glavnih ulica (via praetoria i via principalis). Uz severnu, glavnu kapiju je otkriven magacin za čuvanje namirnica (horeum), uz južnu kapiju (porta decumana) bile su vojničke barake (contubernia), u severozapadnom delu tvrđave je bilo javno kupatilo (balneum) sa odvodnim kanalom ispod bedema. U unutrašnjosti utvrđenja otkrivena je građevina sa apsidom koja je imala podno grejanje (hipocaust), dok je druga građevina imala tekuću vodu i bazene za čuvanje vode sa očuvanim olovnim i keramičkim cevima za dovod vode.
Uz ovu strateški značajnu tvrđavu se razvilo veliko civilno naselje sa pristaništem koje se u ranovizantijskim izvorima pominje kao gradić Zanes. Izvan bedema je otkriveno svetilište, deo nekropole i deo većeg naselja zapadno od vojnog logora. Na osnovu rezultata istraživanja su locirani glavni putevi i nekropole a može se naslutiti i veličina naselja.
Julka Kuzmanović Cvetkovićarheološkinja