Manastir Manasija

Opis

Manastirsko utvrđenje
Manastirski kompleks Manasija je zidan u nesigurnim vremenima za Srbiju te je bio opasan moćnim odbrambenim zidovima. Utvrđenje gotovo kružnog oblika ima 11 kula i na severoistoku odvojen mali grad sa dvanaestom kulom. Mali grad je dimenzija 20h60m, ima poseban ulaz ali je vezan s manastirskim dvorištem. Pretpostavlja se da je služio za smeštaj posade koja je bila izdvojena od monaške zajednice.
Bedemske kule su četvorougaone osnove, izuzev dve šestougaone, svaka kula je imala prizemlje i šest spratova, sa četvrtog se moglo na bedem. Svaka kula je imala po nekoliko „mašikula“, ispusta za napad na neprijatelje. Kule su bile pokrivene olovnim limom. Služile su samo za odbranu, u njima se nije stanovalo. Donžon kula -pirg – Despotova kula je imala kvadratnu osnovu dimenzija 14,5 m h 14,5m i njeno prizemlje je za 10,5m izdignuto iznad nivoa manastirskog dvorišta. Imala je pet spratova, na petom su bili odbrambeni balkoni-mašikule. Spolja je bila ukrašena arkadama, stubićima i prozorima koje krase gotski zalomljeni lukovi.
Bedemi su bili visoki 12m, širine 3,20m, imali su na šetnu stazu i ozupčano krunište. Raspored kula je diktirao teren, sa zapadne strane je razmak među kulama bio manji, radi lakše odbrane. Oko utvrđenja, na 2m je podignut još jedan odbrambeni zid sa kosom kamenom eskarpom. Tvrđavu je okruživao rov širok 17 metara koji se završavao zidom-kontraeskarpom.
Manastirska crkva
Crkva posvećena sv.Trojici je jedna od najznačajnijih spomenika Moravskog stila u Srbiji. U osnovi je trikonhalna građevina sa planom razvijenog upisanog krsta, sa pripratom, sa pet kupola. Iako je osnova crkve u moravskom stilu, fasada građevine održava tradiciju nemanjićkih spomenika sa kamenom oplatom vladarskih grobnih crkava. Jedino stubići pri vrhu zaobljeni i prozori sa originalno prelomljenim lukovima, ukrašavaju fasadu.
Manastirska crkva, Živopis
Oslikavanje crkve je završeno 1418.godine. Od oslikanih 2000 m2 očuvano je svega 700 m2 što čini tek trećinu fresaka koje su krasile ovaj velelepni hram. Odlikuje ih učeni ikonografski program i uzvišena lepota, smatra se da su ga radili najbolji vizantijski slikari s početka XV veka. Kvalitet izrade fresaka je izuzetno dobar o čemi svedoče kako tehnika oslikavanja tako i specifična plava boja i slojevi zlatnih čestica na freskama.
U kaloti glavne kupole je bio naslikan Hrist Pantokrator a od freske gotovo ništa nije sačuvano. U glavnom kubetu su naslikani starozavetni proroci. U pandantifima ispod kupole su naslikani jevanđelisti Matej, Marko, Luka i Jovan.
U oltarskom prostoru nije sačuvana slika Bogorodice sa Hristom u krilu, očuvani su samo delovi anđela. Ispod su scene Hristovog javljanja posle vaskrsenja. U središnjoj zoni oltarske apside su sačuvane kompozicije Poklonjenje arhijereja i Pričešće apostola.
U zoni pod kupolama su scene Velikih praznika. Na zapadnom zidu je poslednja kompozicija Velikih praznika, Uspenje Bogorodice.
U pevnicama, na južnom i severnom zidu su prikazani sveti ratnici u svečanim vojničkim odorama. U gornjim zonama pevnica su slike iz života Isusa Hrista i ilustracije priča iz Jevanđelja.
Na zapadnom zidu naosa, severno od glavnog ulaza je portret ktitora, despota Stefana koji prinosi model crkve Svetoj Trojici. Despot Stefan je naslikan sa žezlom u desnoj ruci, dok levom maketu crkve prinosi svetoj Trojici, uz molitvu koja je ispisana na svitku. Visok, statit riđokosi vladar, obučen je u svečenu odoru ukrašenu belim dvoglavim orlovima, drži model zadužbine dok ga kruniše Hrist a anđeli mu daruju mač.
Na stubovima su dobro očuvani medaljoni sa poprsjima svetitelja.
U priprati koja je nastradala u eksploziji baruta, freske su sačuvane u tragovima. Tu su bile ilustracije Vaseljenskih sabora i scene iz Kalendara.
Ktitorski grob
Tokom arheoloških iskopavanja u naosu, uz južni zid zapadnog traveja, otkriven je ktitorski grob. Otkriveni su zemni ostaci za koje istraživači smatraju da pripadaju despotu Stefanu. DNK analiza je sa 99,9 % potvrdila da se radi o sinu kneza Lazara.
Grobnica je pravougaonog oblika dužine 2,20m, širine 0,70m i dubine 1,40m. Ozidana kamenim blokovima u suhozidu što ukazuje da je zidana u brzini, od materijala koga je bilo u blizini. Kovčeg je položen na dva tesanika a zatim obzidan i pokriven slojem opeka pa zasut zemljom. Nadgrobna ploča koja je ležala na niveleti poda nije sačuvana.
Po kazivanju Konstantina Filozofa, despot je posle iznenadne smrti 1427. sahranjen u svojoj zadužbini.
U grobu nije bilo priloga i verovatno je grobnica poharana brzo posle ukopa, možda već prilikom prvog turskog osvajanja.
Danas ktitorski grob pokriva mermerna ploča.
Ostale građevine u porti
Pored manastirske crkve, unutar bedema su delimično sačuvani ostaci stare trpezarije Imala je dva sprata, u osnovi 32 h 16,8 m; to je bila najveća srednjevekovna trpezarija u Srbiji. U njoj je moglo da boravi 250 do 300 osoba što svedoči o brojnosti monaške zajednice.
U okviru manastirskog naselja je bilo još nekoliko građevina neophodnih za svakodnevni život zajednice. Bile su to monaške kelije, ostave, radionice. Uglavnom su rađene od lakog materijala te su stradale u požarima i o njima svedoče samo niski temelji zidova.

Julka Kuzmanović Cvetković
arheološkinja