Tvrđava u Baču, opština Bač, Južnobački okrug
Tvrđava Bač
Zaštićen spomenik kulture od izuzetnog značaja, u Centralnom registru Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture pod brojem PKIC 52.
Tvrđava BačOpština Bač, Južnobački okrug
Gde se nalazi
Tvrđava Bač se nalazi u zapadnom delu mestu Bač a po kome je cela plodna ravnica između Reka Dunav i Tisa nazvana Bačka. Sagrađena je na nekadašnjem ostrvu koje su okruživale reka Mostonga i jedan od njenih rukavaca. Nekad se tvrđava ogledala u vodi, ispravljanjem meandra reke Mostonge zbog izgradnje hidrosistema Dunav-Tisa -Dunav, okolina je promenjena. Danas se do nje stiže iz pravca Bača preko betonskog pešačkog mosta, kroz Varoš kapiju i ulicom Bačke tvrđave. Prilaz kolima je moguć putem Bač-Vajska, prema donžon kuli koja dominira prostranom bačkom ravnicom. Iako nije direktno na Dunavu, smatra se dunavskom tvrđavom.
Istraživanja
Prva istraživanja tvrđave Bač rađena 1870.g. vodio je ugarski istoričar umetnosti i arheolog E.Henslman. Krajem 50-tih godina XX v. arheološka istraživanja su rađena u organizaciji Vojvođanskog muzeja, sistematska istraživanja su krenula 1980.g. i trajala su desetak godina.
Obimniji istraživački i konzervatorski radovi na tvrđavi su nastavljeni posle duže pauze, 2003.godine. Posle nekoliko godina, istraživanja su 2006. prerasla u projekat „Vekovi Bača“ koji je za cilj imao dalja istraživanja ali i konzervaciju i revitalizaciju tvrđave i podgrađa. Realizator projekta je bio Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture - Petrovaradin, uz podršku Fonda za očuvanje kulturno-istorijskog nasleđa Vekovi Bača, Tehnološkog fakulteta Novi Sad i Muzeja Vojvodine. Finansijsku podršku su pružile regionalne, nacionalne i međunarodne institucije kao i Evropska unija.
Uspeh projekta se ogleda u obnovi tvrđave, prezentaciji rezultata istraživanja u unutrašnjosti zdanja. Mesto je postalo centar za sticanje stručnih znanja o očuvanju i upravljanju kulturnom baštinom. Godine 2010. tvrđava Bač je stavljena na UNESKO privremenu listu, kao deo istorijskog mesta Bača i okoline. Projekat je dobio nagradu Evropa Nostra 2018. kao izuzetan primer očuvanja kulturne baštine baziran na interdisciplinarnoj saradnji
Istorijat
Na prostoru na kom je sagrađena tvrđava Bač postojalo je neolitsko naselje, život se tu nastavio tokom bronzanog i gvozdenog doba, što su potvrdila istraživanja.Čini se da su tokom III i IV veka ovde živeli Kelti.
U izvorima stoji da su prvi pisani tragovi zz vremena vizantijskog cara Justinijana I, koji ga pominje u pismu iz 535.godine, a u IX veku je bio avarsko utvrđenje; za vreme Arpadovića je bio kraljevski grad i sedište biskupije. Mongoli su grad razorili 1241. g, obnovljena tvrđava je kasnije bila utvrđenje moćnih ugarskih vladara.
Zamak u Baču je zidan 1338-1342. godine, za vreme ugarskog kralja Karla Roberta Anžujskog. Konačni oblik je tvrđava dobila u XV veku kad je ojačavana južna granica kao odbrana od Turaka. Tad je ojačan sistem odbrane i prilagođen novim oružjima kojima se ratovalo, proširena je reka Mostonga kako bi se brodovima sa Dunava omogućio prilaz gradu. Tvrđava je sa svih strana bila okružena vodom, prilazilo se pokretnim mostom.
Turci su tvrđavu osvojili 1529.godine i, kako piše Evlija Čelebija, koristili su je sve do oslobođenja 1686.godine.
Na početku XVIII veka, tokom Rakocijevog ustanka, tvrđava je minirana. Podgrađe je formirano izgradnjom kuća u XVIII veku.
Opis
Srednjevekovno utvrđenje Bač je najznačajnija i najbolje očuvana tvrđava na području Vojvodine. Na uzvišenju koje je meandiranjem napravila reka Mostonga, prostiralo se podgrađe pravcem istok-zapad, ograđeno palisadama u koje se ulazilo preko mosta, kroz kapiju koju je štitila ulazna kula.
Na samom ostrvu, u severozapadnom delu, sagrađen je utvrđeni zamak u koji se dolazilo kroz izdvojeni barbakan (ogradni bedem) koji je okruživala voda. Utvrđenje je podignuto na malom platou površine 8.700 m2 , sama tvrđava zahvata prostor 5.600 m2. Bedemi tvrđave osnove nepravilnog petougaonika prate konfiguraciju terena, širina bedema je bila 2,5m, visina 12 m, sa šetnom stazom pri vrhu bedema. Na uglovima bedema su bile isturene kule od kojih su tri kružne osnove a ostale dve, severozapadna i ulazna kula bile četvorougaone osnove. U istočnom delu tvrđave je sagrađena donžon kula kvadratne osnove. Uz kulu se nalazila rezidencijalna palata a uz zapadni bedem nekoliko ekonomskih objekata i niz jama za čuvanje žita.
Svi objekti su zidani opekom, za dekorativne elemente je korišćen kamen. Rušenjima i miniranjima u prošlosti je prilično uništena celovitost zidina, ipak, očuvani elementi zidanja predstavljaju značajne građevinske domete visoke gotike sa elementima rane renesanse. Donžon kula osnove 10h10m je najdominantnija i jedina u potpunosti obnovljena građevina zamka. To je ređi tip donžona, najstariji tip stambene kule, po ugledu na kule od drveta. Pozicioniran usred branjenog prostora, postavljen nezavisno od bedema, donžon je služio za privremeni boravak u slučaju opsade, bio je snabdeven magacinom hrane, imao je kamin, bunar, sanitarne prostorije. Sa visokog donžona mogla se osmatrati široka teritorija i pratiti mreža puteva koji su se susretali u Baču.
Monumentalnost bedema Bačke tvrđave vidi se na ostacima Kvadratne kule, Kule sa kapelom i kružne kule s kamenim konzolama.
Tvrđava u Baču je jedinstveni spomenik na području Vojvodine, fortifikacija ravničarskog tipa sa donžon kulom u središtu , očuvan kasnofeudalni rezidencijalni kompleks velikog istorijskog značaja.
Podgrađe – ulica Bačke tvrđave je posebna celina objekata Nastalih krajem XIX i početkom XX veka, po urbanističkoj matrici iz vremena planske kolonizacije u XVIII veku. Tu su u dva niza poređane kuće panonskog tipa sa baroknim zabatima, na malim pravougaonim parcelama sličnih dimenzija. Ove razvijene panonske kuće imaju gong (terasu) duž dvorišne fasade sa drvenim ili zidanim stubovima. Ove kuće predstavljaju stepen razvoja seoske ka gradskoj kući, svaka kuća ima posebne elemente dekorativne plastike na fasadi, od smirenih-klasicističkih do kitnjastih-baroknih. Naselje se naslanja na tvrđavu i sa njom čini nedeljivu ambijentalnu celinu izuzetnog značaja koja čuva karakteristike naselja iz dobaa Austro-Ugarske.
Red Zmaja i zmajeviti junaci
Kupinik je kao zalog prijateljstva junaka reda zmaja ugarski kralj darovao 1402.godine, posle bitke kod Angore, Despotu Stefanu Lazareviću. Pod rukovodstvom Stefanovog vazala, Radiča Postupovića, grad je bio važan centar „reda Zmaja“, saveza kojeg su hrišćanski vladari formirali zarad zajedničke borbe protiv Osmanlija. Godine 1476. u svom pohodu na Šabac, despotu Stefanu, junaku reda zmaja, pristupio je transilvanski Vojvoda Grof Vlad Tepeš Drakul.
Stari despot Đurađ Branković je nakom Stefana 1427.g. dobio Kupinik i često je tamo boravio. U njemu su stolovali Zmaj Ognjeni Vuk (Vuk Branković), despotica Angelina sa sinovima Đorđem i Jovanom kao i zadnji despot Stefan Berislavić.
Julka Kuzmanović Cvetkovićarheološkinja