Caričin grad, selo Prekopčelica, opština Lebane
CARIČIN GRAD
Zaštićen spomenik kulture od velikog značaja, u Centralnom registru Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture pod brojem AN 24.
Caričin gradopština Lebane
Gde se nalazi
Caričin grad se nalazi u podnožju planine Radan, na uzvišenom, stenovitom platou između Caričinske i Svinjaričke reke, kraj pustorečkog sela Prekopčelica. Udaljen je 30 km jugozapadno od Leskovca i 9 km od Lebana, najbliže današnje varoši.
Istraživanja
Arheološka istraživanja Caričinog grada su započeta 1912.godine pod rukovodstvom prof. Vladimira Petkovića, docenta Filozofskog fakulteta u Beogradu. Od 1936. do 1940. godine istraživanja su rađena pod pokroviteljtvom Srpske kraljevske akademije i Univerziteta u Beogradu. Tokom kampanje je otkriven kompleks Akropolja, bedemi, kule i istočna kapija, Episkopska bazilika s krstionicom i Episkopska palata. Započeto je istraživanje Gornjeg grada. Istraživanja je prekinuo rat, nastavljena su 1947.i trajala do 1970. u organizaciji Arheološkog instituta iz Beograda. Započeta su istraživanja Donjeg grada. Istraživanja u organizaciji Arheološkog instituta iz Beograda, s prekidima, traju još uvek. Od 1978. timu istraživača se pridružila Francuska arheološka škola iz Rima.
Datovanje
Kako istraživači smatraju, Caričin grad je zapravo Justiniana Prima, zadužbina vizantijskog cara Justinijana I (527-565), podignut u vizantijskoj provinciji Ilirik u VI veku, živeo između 535 i 615.godine.
Opis
Caričin grad je, zidan s posebnom namenom, daleko od važnih komunikacija, opasan bedemima s kulama a južni, najniži deo je opasan vodenim rovom. U grad se ulazilo sa južne i sa istočne strane, kroz monumentalne kapije zaštićene kulama. U blizini grada su tri manje tvrđave koje ga štite.
Car Justinijan I je , sa željom da ovekoveči mesto svog rođenja podigao grad nazvan Justiniana Prima, važno crkveno sedište. Nova prestonica je podignuta u rang arhiepiskopije s jurisdikcijom nad severnim Ilirikom. Shodno nameni, grad je zidan opekom i kamenom a građevine ukrašene mermerom i mozaicima.
Prostor unutar zidina, približno 10 hektara, podeljen je na tri celine. Na najvišem platou je Akropolj, nepravilnog, poligonalnog oblika dimenzija približno 100h100 metara. Opasan je bedemom sa potkovičastim kulama sa obe strane istočne kapije i sa pravougaonim kulama na severnom bedemskom platnu. Ulicom pravca severoistok-jugozapad Akropolj je podeljen na dva dela: na južnoj strani je Episkopska bazilika dužine 64 i širine 22m, trobrodna sa tri apside, sa narteksom i atrijumom u kome je, usečena u stenu, piscina-rezervoar za vodu. Bočni brodovi su od naosa odeljeni sa dva niza od po pet stubova sa kapitelima ukrašenim akantusovim lišćem. Podovi centralnog broda i narteksa su bili pokriveni mozaicima koji je ponegde očuvan, ostali prostor je bio popločan opekama. Atrijum, sa velikim bazenom za vodu usečenim u stenu, je imao portik koji su nosili stubovi sa jonskim kapitelima. Zidovi atrijuma su bili ukrašeni mozaicima od staklene paste. Uz baziliku, sa južne strane je sagrađena monumentalna krstionica gotovo kvadratne osnove dužine 17,5m. Središna prostorija ima četiri konhe, u sredini su četiri stuba nosila kupolu nad bazenom za krštavanje. Podovi konhi su takođe bili pokriveni mozaicima. Severno od ulice je kompleks od tri velika objekta protumačen kao episkopski dvor sa pratećim objektima.
Gornji grad
ispod Akropolja, zauzima blagu padinu koja se spušta ka ka istoku i jugu, zahvata prostor dužine oko 300m i širine 230m u severnom delu i oko 100 m na južnom delu. Bedem koji se jasno nazire na terenu prati severnu liniju grede. U ovom delu su istražene istočna i južna kapija i delovi bedema uz kapije. Na bedemu se izdvaja kula na jugozapadnom uglu malterisana vodonepropustivim malterom koja je služila kao rezervoar za vodu do kojeg je vodio akvadukt. Istočna kapija je sa obe strane ima pravougaone kule, južna kapija kroz koju je išao saobraćaj je flankirana isturenim, pravougaonim kulama.
Oko trga su brojni objekti. Jugozapadno je kuća sa arkadama dimenzija 17,50h15,50m, zidana na sprat. Južno je još jedna velika građevina, u severoistočnom delu nekoliko celina.
Bazilika sa kriptom dimenzija 35h15,5m je još jedan značajan objekat. Bazilika je trobrodna sa bočnim brodovima odeljenim stubovima dok je kripta imala masivne zidove a činile su je centralna i dve bočne prostorije sa poluobličastim svodovima. Uz južnu ulicu je krstoobrazna crkva, dimenzija 29,50h17,50m, slabo očuvana. Ispod Akropolja je manja trobrodna bazilika sa otvorenim portikom, dužine 24,80m. Južno od bazilike je građevina nazvana villa urbana dužine 25 i širine 22m, koju čini niz odvojenih prostorija. Jedan od značajnijih objekata je principia, sedište vojne komande. To je trobrodna građevina dužine 37 i širine 18,80m, locirana uz južni i zapadni bedem, sa svečanom salom. 
Donji grad
formiran južno od gornjeg grada se prostire na ravnom, izduženom platou dužine oko 220m i širine 100-120m. Opasan je bedemima s kulama a sa južne, lako pristupačne strane ima dubok rov. Tokom istraživanja su otkrivene južna i istočna kapija sličnih osnova, obe štićene isturenim pravougaonim kulama. Zapadni deo južnog bedema je najbolje istraženi deo fortifikacije – kapija, kula i poterna kapija, pravougaona središnja kula i jugozapadna kula s akvaduktom. Akvadukt je išao pored zapadnog bedema do velike scisterne u Donjem gradu i do jugozapadne kule u Gornjem gradu.
Istražena je istočna ulica Donjeg grada, delimično južna koja deli Donji grad na dve celine. Kolovoz istočne ulice je širine 7,5m, uz ulicu je portik od velikih kamenih kvadera. Ispod obe ulice je postojala kloaka-odvodni kanal.
Neposredno uz južnu ulicu, uz severni portik istočne ulice je sagrađena dvojna bazilika nepravilne osnove koja je prilagođena pravcu ulica. Bazilika ima dva dugačka broda dužina 18 i 19m, širine 5,70 i 5 m sa polukružnim apsidama na istoku i predvorjem na zapadu.
Podgrađe
je formirano u ravnici ispod grada, na gotovo 20 hektara gde su živeli ljudi zaduženi za proizvodnju svega što je potrebno gradu, hrane najpre. Bavili su se obradom zemlje i gajenjem stoke kao i zanatima. Na obalama Svinjaričke reke su otkrivene ciglarske peći, tu se proizvodila opeka za zidanje
Izvan gradskih zidina su istražene terme kod istočne kapije Donjeg grada, južno je trikonhalna bazilika a na južnom platou jednobrodna crkva. Na Caričinskoj reci su ostaci brane – mosta zidova debljine 4 m koja zatvara rečni tok, iznad brane je utvrđenje pravougaone osnove.
Narodno predanje i verovanje
Brojne su legende koje govore o Caričinom gradu. Zanimljivo je da se grad pripisuje carici Teodori a ne caru Justinijanu. Jedna od legendi govori da je ogroman grad sagradio car kome se ni ime ne pamti. Kako je grad podignut na prostoru koji nema vodu, car je ruku svoje kćeri ponudio onome ko u grad dovede vodu. Kako predanje kaže, vodu je doveo mudar, siromašan svinjar, pravo sa planine Radan. Caru je bilo mrsko da se orodi sa lepim svinjarem te nije održao reč. Ćerka je, ne poštujući oca, pobegla sa svinjarem. Car je za beguncima poslao poteru koja je pogubila mladence. Zato je Bog kaznio oca i grad sravnio sa zemljom.
Julka Kuzmanović Cvetkovićarheološkinja