Opština Brus
Srednjovekovni grad Koznik
Zaštićen spomenik kulture od velikog značaja, na listi Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture pod brojem SK 172.
Srednjovekovni grad KoznikBrus
Gde se nalazi
Srednjovekovni grad Koznik je podignut na kupastom uzvišenju visine 921 m, na padinama Željina, u ataru sela Grad, koje dominira nad dobrim delom Župe i doline reke Rasine. Grad je sa tri strane oivičen strmim liticama, jedino je sa zapadne strane, blažom padinom, moguć prilaz. Udaljen je 8 km od Aleksandrovca i desetak kilometara od Brusa.
Istraživanja
Prva arheološka istraživanja su započeta 1970. i trajala su do 1973. godine. Utvrđenje je očišćeno od šiblja i rastinja, delimično je konzervirano, donžon kula je ojačana. Istraživanja su nastavljena 1978. i prekinuta već sledeće godine. Konzervatorski radovi obavljani od 1981. do 1986. i 1988. godine. Otkrivena je cisterna za vodu prečnika 5 m u okviru koje su bila četiri bunara dubine 4.2 m, nivo vode u bunarima bio je na 3.2 m. Cisterne su u ovakvim utvrđenjima uglavnom bile ukopane u stenu, ispunjene šljunkom koji je filtrirao vodu. Voda se vadila iz bunara u cisterni ozidanog pločastim kamenom. Za svako utvrđenje je, pogotovo prilikom opsada, bilo veoma važno snabdevanje vodom i hranom, od toga je umnogome zavisila odbrana.
U južnom delu utvrđenja, između cisterne i južnog bedema, otkrivena je veća popločana površina preko koje je bio sloj sive smonice. Na istočnom delu ove površine bilo je ognjište popločano opekom sa debelim slojem pepela i gareži.
Istorijat
Koznik se prvi put pominje u izvorima 1381. u povelji kneza Lazara Lavri Svetog Atanasija u Svetoj Gori donetoj u plemenitom gradu Kozniku. Zidanje grada pada u vreme kneza Lazara, a grad se vezuje za velikog čelnika Radiča Postupovića koga u narodnoj poeziji znamo pod imenom Oblačić Rade. Zna se da je Despot Stefan Lazarević doneo dva zakona u Kozniku, 1405. godine kojima je poklonio Radiču Postupoviću sva okolna sela i crkvu na reci Grabovničici. Turci su tvrđavu konačno osvojili kad i Kruševac, 1454 -1455. Gospodarili su tokom dva veka a onda su 1689. godine tvrđavu zauzeli srpski ustanici. Posle austrijsko-turski ratova, tvrđava je napuštena.
Opis
Tvrđava Koznik ima osnovu nepravilnog oblika, zidovi su fundirani na steni i prate konfiguraciju terena. Bedemi debljine 1.5 m bili su ojačani sa 8 kula. Zidovi su od lomljenog kamena vezanog krečnim malterom. Najveća dužina grada iznosi oko 60 m a širina je približno 45 m.
Dve severne kule, veće od ostalih, mogle su da posluže za stanovanje, dok su ostale bile deo odbrambenog sistema i znatno su manje. Ulazna kapija u tvrđavu bila je na severoistočnom zidu, to je bio glavni ulaz u grad.
U severoistočnom delu grada je otkriven deo veće građevine. Sudeći po velikoj količini fragmenata fresaka, to su ostaci crkve koja je po otkrivenim ulomcima keramičkih posuda nađenih među freskama, datovana u kraj 14. ili početak 15. veka.
Južno od utvrđenja, na blagim padinama, prostiralo se podgrađe. Ostaci nekih građevina se i danas naziru na površini terena. U zapadnom delu podgrađa su ostaci kule koja je čuvala ulaz u grad.
Narodno predanje
U narodnom predanju Koznik se zove Jerinin grad, jedan je od mnogih koje je zidala „prokleta Jerina“ iako se Koznik nikako ne može povezati sa suprugom despota Đurđa. Mnogo bliže istini je predanje koje grad vezuje za „Rajka od Rasine“ ili „Oblačića Rada“, zapravo Radiča Postupovića.
Predanje takođe kaže da je ime Koznik došlo otuda što su materijal za zidanje grada jedino koze mogle da iznesu uz strme litice.
Koznik-grad vitezova
U cilju oživljavanja tvrđave Koznik, pokrenuta je turistička manifestacija „Koznik-grad vitezova“ u organizaciji opština Aleksandrovac i Brus. Viteški turniri i bogata trpeza u prirodnom okruženju, srednjevekovni zanati, uspešno oživljavaju sliku srednjevekovne Srbije.
Julka Kuzmanović Cvetkovićarheološkinja